SCHERPENHEUVEL
GESCHIEDENIS
Het Mariabeeld staat centraal in de eeuwenoude historie van legenden en waar gebeurde verhalen. Oorspronkelijk is, nabij Zichem, het genadebeeld aan een eik bevestigd. Rond 1200 komen bij de boom de eerste pelgrims. In 1314 vermeldt Lodewijk van Veltem (±1260-±1317), Brabantse geestelijke en schrijver, de eik met het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw. Sinds 1400 zijn er wonderbaarlijke genezingen opgetekend. In 1483 wordt de plaatsnaam Scherpenheuvel voor het eerst vermeld. De oudste vermelding van de eik en een Mariabeeldje te Scherpenheuvel is uit 1604.
In 1514 vindt er een heel opmerkelijke gebeurtenis plaats. De legende, die van generatie op generatie is doorverteld, verhaalt, dat een herder uit Zichem het op de grond liggende Mariabeeldje wil oprapen en meenemen. Echter, als de man het beeldje in de hand neemt, blijft hij stokstijf staan. Hij kan zich niet meer bewegen. Enige uren later wordt de man gevonden. Het beeldje wordt uit zijn handen genomen en terug aan de eik bevestigd. Vanaf dat ogenblik kan de herder zich weer bewegen. Dit wordt gezien als een teken dat er een kapel met het beeldje moet komen. Het is de geschiedschrijver Philips Numan (±1550-1617), die in de uitgave “Historie van de Miraculen”, de legende van de herder heeft vermeld. Rond 1580, tijdens de Calvinistische overheersing, verdwijnt de beeltenis van Maria.
Voor de geschiedenis van het bedevaartsoord Scherpenheuvel is Godfried van Thienwinkel (±1544-1616) van belang. Als 6-jarige (1550) is hij zwaar ziek. Door zijn wanhopige ouders wordt Godfried naar de eik met het Mariabeeldje gebracht en hij is daar genezen. In de periode 1574 tot zijn dood in 1616 is hij pastoor van Zichem.
In 1587 wordt door Agnes Frederix een nieuw Mariabeeld geschonken. Deze beeltenis vervangt het eerste beeldje, is uit notenhout gesneden, 30 cm hoog en 11 cm breed. Dit Mariabeeldje staat nog steeds boven het hoofdaltaar in de basiliek. Door inwoners van Zichem wordt dit beeld bevestigd aan een oude eikenboom op de Scherpenheuvel. In het einde van de 16e eeuw is sprake van militaire bedevaarten.
Aangenomen is dat op 13 juni 1604 de oude eik wordt gekapt en op deze plaats wordt een kleine, houten kapelletje gebouwd met de afmetingen 1,5 m bij 1,75 m. Vervolgens wordt het beeld naar Zichem gebracht. Wellicht is dit gebeurd om een eind te maken aan de bijgelovige praktijken bij de eik. Wat van de eik meenemen blijkt een veel gehanteerd ritueel te zijn op bedevaarten. Dan vindt er een hoogst merkwaardige gebeurtenis plaats, want het in Zichem staande beeld begint spontaan te bloeden. Op de lippen van Onze-Lieve-Vrouw wordt bloed gezien en dit gebeurt op 3 januari 1603. Dit is aanleiding voor hertog Albrecht en zijn gemalin Isabella, die regeren over de Habsburgse Nederlanden van 1598 tot 1621, een stenen kapel te laten bouwen op de Scherpenheuvel. Albrecht VII (1559-1621) is aartshertog van Oostenrijk, landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden (1595-1598) en Habsburgse Nederlanden (1598-1621). Isabella Clara Eugenia (1566-1633) is een dochter van Filips II (1517-1598), koning van het Spaanse Rijk (1556-1598). Zij wordt aartshertogin van Oostenrijk door haar huwelijk met Albrecht VII van Oostenrijk in 1599 en landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden (1621-1633). In 1621 treedt zij toe tot de franciscaanse lekenorde van de clarissen. In 1603 is de eerste steenlegging van de kapel door een gezant van Albrecht en Isabella. Albrecht VII kan hierbij niet aanwezig zijn, omdat hij ‘s-Hertogenbosch verdedigt. Maurits van Oranje (1567-1625) wil in 1601 ‘s-Hertogenbosch innemen tijdens het Beleg van ‘s-Hertogenbosch, maar slaagt daarin niet. In 1603 onderneemt Maurits een nieuwe, vergeefse poging, maar Albrecht VII houdt met zijn troepen stand. In 1604 is de bouw gereed van de stenen kapel. Het kleine, houten gebouwtje is vervangen en de kapel wordt ingewijd.
Op 21 november 1603 is de eerste bedevaart samen met Albrecht en Isabella. Zij schenken aan het Mariabeeld een kleed.
In 1607 begint de hofarchitect van de aartshertogen, Wenceslas Cobergher, met het ontwerpen van het huidige kerkgebouw. Het wordt de eerste barokkerk van de Nederlanden. In 1609 wordt door de aartshertogen Albrecht en Isabella de eerste steen gelegd. In 1627 wordt de kerk ingewijd door aartsbisschop Jacobus Boonen. Hierbij is ook de aartshertogin Isabella aanwezig. Het gebouw is een creatie uit de tijd van de contrareformatie. Door het bijzondere kerkgebouw wordt de bedevaartsplaats bekender en dit ook in het buitenland. Het gebouw is de oudste koepelkerk van België en Nederland. Genadeoord Scherpenheuvel wordt gezien als een opvallende, symbolische daad van de katholieke vernieuwing, welke is gestart met het Concilie van Trente (1545-1563).
In november 1629 wordt de basis gelegd voor een traditie, welke tot heden voortduurt. Op de eerste zondag na Allerheiligen wordt een kaarskensprocessie gehouden. De deelnemers aan de stoet en aanwezige belangstellenden hebben lichtjes in de hand en zij trekken met het Mariabeeld rond de basiliek.
Aan het Mariabeeld zijn vele wonderen toegeschreven. Zo zijn er in de periode 1603-1682 bijna 300 onverklaarbare genezingen geweest.
Op 25 augustus 1872 heeft paus Pius IX het Mariabeeld laten kronen door kardinaal Deschamps. Dit kroningsfeest wordt om de 25 jaar herdacht en na 1997 is dit weer in 2022.
In 1922 heeft de kerk de titel basiliek ontvangen en ook dit heeft ervoor gezorgd dat er nog meer mensen op bedevaart naar Scherpenheuvel komen. De behoefte ontstaat aan een grote, overdekte ruimte om vieringen te houden, waarbij velen aanwezig kunnen zijn. Het gevolg is de bouw van de Mariahal, achter de basiliek, in 1972. Hier zijn 3500 zitplaatsen. Het daar staande eikenhouten Mariabeeld “Maria Moeder Gods” is in 1980 gebeeldhouwd door Elisabeth Schaffrath.
In 1980 is de basiliek verrijkt met 49 klokken. De beiaard is gemaakt door de firma Clock-O-Matic uit Herent en de klokken zijn gegoten door het Franse bedrijf Paccard.
Het onthaalcentrum “De Pelgrim” ondergaat in september 2021 een naamsverandering en wordt vanaf dan genoemd “Huis van Maria”. Deze naam legt nadrukkelijk de relatie met de basiliek, namelijk door gastvrijheid uit te dragen. Een ieder is welkom in het “Huis van Maria”.
Op 28 augustus 2022, 150 jaar na de kroning van het beeld van Onze-Lieve-Vrouw met Jezus in 1872, komen er twee nieuwe kroontjes. Deze zijn gemaakt van ontvangen juwelen van pelgrims te Scherpenheuvel. Goudsmid Lies Wambacq heeft de kroontjes vervaardigd, evenals een nieuwe scepter voor Maria.
In 2023 komt op het kleed van het genadebeeld een rode kunsttraan. Deze traan is een gouden plaatje in de vorm van een traan ter hoogte van het hart. Op het plaatje met de traan is een anker verwerkt. Dit verwijst naar een citaat van de apostel Paulus: “Hoop is als een betrouwbaar en vast anker voor onze ziel”. Over dit anker is rode email aangebracht. Dit is gebeurd als teken van medeleven met slachtoffers van seksueel misbruik door geestelijken van de katholieke kerk. De traan is vervaardigd door goudsmid en juwelenontwerpster Lies Wambacq (±1989), die in 2022 ook de nieuwe kronen voor Maria en Kind heeft gemaakt. Bij het opspelden van de rode traan zegt pastoor-deken Luc van Hulst (±1967), de initiatiefnemer van de traan, dat Scherpenheuvel een bedevaartsoord is, waar mensen troost vinden en onder hen zijn ook slachtoffers van seksueel misbruik.
Scherpenheuvel is de drukst bezochte bedevaartsplaats van België. In de 21e eeuw komen er gemiddeld per jaar ongeveer 700.000 bezoekers.
BEDEVAARTSOORD
In de nissen bij de entree van de basiliek staat aan weerszijden een aartsengel, namelijk Michaël met een vlammend zwaard en Gabriël met een lelierank.
Het miraculeuze beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel staat centraal in de basiliek. Het beeld bevindt zich met het zilveren tabernakel, waar het Allerheiligste wordt bewaard, in het onderste deel van het hoofdaltaar. Het zilveren schrijn, waarin het genadebeeld is geplaatst, dateert uit de 19e eeuw. Het hoofdaltaar staat op dezelfde plaats waar ooit de befaamde eik heeft gestaan.
Het bovenste deel van het hoofdaltaar laat de nagebouwde eik zien, waaraan tot 1602 het genadebeeld heeft gehangen. Links van de boom is de Heilige Philippus van Neri afgebeeld, hij is de stichter van het eerste oratorium te Rome. In Scherpenheuvel is de eerste congregatie, buiten Italië, van het oratorium van de Heilige Filippus Neri gesticht. Rechts staat de beeltenis van paus Gregorius de Grote. Op zijn feestdag van 12 maart is in 1624 het gebedshuis van Scherpenheuvel gebouwd.
De nissen in de basiliek bieden plaats aan beelden van zes profeten, namelijk Mozes, Jesaja, Ezechiël, Daniël, Jeremia en David.
Het orgel van de basiliek is in 1782 gebouwd door de firma Van Peteghem. In 1959 is het vergroot door het bedrijf d’Hondt.
In de nissen rond de basiliek zijn zeven altaren aangebracht, elke met bas-reliëfs zijn versierd. De beeldwerken gaan steeds over een smart of vreugde van Maria. Ook is er een aparte ruimte met een indrukwekkende doopvont met op de doopschaal de vergulde afbeelding van Maria met Kind.
Achter de basiliek bevindt zich de imposante Mariahal. Hier worden vieringen gehouden met veel bedevaartgangers. Naast de basiliek is een bijzonder diepe waterput te zien. Een kruisweg is aangelegd rondom het domein.
Een bijzondere gebeurtenis is de jaarlijkse Kaarskensprocessie. Deze processie dateert al uit 1629 en vindt plaats in de middag van de eerste zondag na Allerheiligen.
Het bedevaartsoord Scherpenheuvel kenmerkt zich door authentieke volksdevotie; duizenden pelgrims komen er per week op bezoek, het aantal aangestoken kaarsen is niet te tellen, honderden fietsen en auto’s worden jaarlijks gezegend en in de directe nabijheid zijn cafés, restaurants en winkels.
BEREIKBAARHEID
Op de autobaan van Antwerpen naar Luik (A13, E313) is het afslag 23 nemen bij Geel-West. Vervolgens de N19 opgaan richting Veerle en Diest. Bij Diest de N10 nemen en deze leidt naar Scherpenheuvel.
Vanuit Brussel/Leuven is het de A2/E314 volgen richting Bekkevoort en de afslag Scherpenheuvel nemen.
Adres: Mariabedevaartsoord Scherpenheuvel, Isabellaplein 1, 3270 Scherpenheuvel.
Meer info is op www.scherpenheuvel.be te vinden.
BELEVING
Van ver zie ik de onafgebouwde klokkentorens van de bedevaartkerk. Het lijken wel de torens van David en Salomon. Bij het naderen van Scherpenheuvel merk ik de koepel van de basiliek op.
Als ik in de basiliek aankom, ben ik meteen geraakt door het hoofdaltaar, met Maria en de nagebouwde eik. Ik kijk omhoog en zie de eik hoog boven het altaar. De oorspronkelijke boom heeft gestaan op de plaats waar nu het hoofdaltaar is. De geschiedenis van Scherpenheuvel komt in me op. Wat een beeldje aan een eik teweeg kan brengen … Het meest fascineert me het gekroonde genadebeeld. Maria en Jezus hebben in 2022 nieuwe kronen gekregen en Maria tevens een nieuwe scepter.
In de basiliek zie ik een van de voor mij mooiste kunstwerken, namelijk het schilderij van Theodoor van Loon, genaamd “De tenhemelopneming van Maria”. Maria wordt door naakte kinderfiguurtjes, putti genoemd, naar de hemel gebracht. Daar wachten uitbundig musicerende engelen haar op, terwijl apostelen vanaf de aarde toekijken. Op het schilderij is ook het geopende graf te zien, evenals een korf met bloemen.
Ook zijn schilderijen te bewonderen van “De ontmoeting bij de Gulden Poort van Anna en Joachim” en “De Visitatie”. Wat raken deze kunstwerken mij! Ik zie ook andere schilderijen, zoals van “De Annunciatie”, “De geboorte van Maria”, “De opdracht van Maria in de tempel” , “De opdracht van Jezus in de tempel” en “De rouwende Moeder”. Wat een werken van Theodoor van Loon!
Ik verlaat de basiliek, maak een ronde en kom achter de basiliek bij de Mariahal, waar ik al enkele keren een eucharistieviering met vele anderen heb mogen bijwonen. Vervolgens ga ik naar de achterzijde van het domein. Hier heerst rust, ook al zijn er heel wat bedevaartgangers aanwezig.
Daarna wandel ik naar de waterput. Ik kijk erin. Wat een diepte! Hoeveel bezoekers zouden er al in deze put hebben gekeken?
Tegenover de basiliek zijn er heel wat stalletjes met devotionalia, winkels, cafés en restaurants. Ik koop enkele noveenkaarsen voor vrienden en mezelf. Ook is daar “gin” verkrijgbaar met de naam ’t Basiliekske. Het is ambachtelijk gemaakte zachte gin met sinaasappel, kruidnagel, kaneel en thee met een alcoholpercentage van 38.
Vervolgens ga ik naar het onthaalcentrum “Het Huis Van Maria” aan de Isabellastraat 15a. Dit is een uitgelezen gelegenheid om wat thee te drinken en de indrukken van mijn bezoek te verwerken.
Na een uurtje ga ik terug naar de basiliek om er een eucharistieviering bij te wonen. Ook nu dank ik Maria voor de bijzonder mooie dag, welke ik hier heb mogen ervaren.
Aan het het eind van de viering wordt het gebed van Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel hardop uitgesproken:
Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel
Moeder van God en onze moeder
vol vertrouwen bidden wij tot U:
schenk ons iets van uw geloof
en leer ons dienstbaar zijn
aan de mensen.
Help onze zieken
en allen wier hart
door leed getekend is.
Laat geluk en liefde
wonen in onze familie;
zegen allen die ons dierbaar zijn,
en blijf ook mij nabij
met uw bescherming.
Onze-Lieve-Vrouw
van Scherpenheuvel,
bid voor ons.
Na de eucharistieviering maak ik nog een ronde in de basiliek en vindt ik een bidprentje met een tekst over “Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel”. Ik neem enkele exemplaren mee voor vrienden met een grote devotie voor Maria. Daarna verlaat ik de basiliek. Het is tijd om naar huis te gaan. Met gedachten aan de beleving in het Jeruzalem van de Lage Landen verlaat ik Scherpenheuvel. Wat voel ik me een rijk mens.
Geplaatst: 19 maart 2020
Laatst gewijzigd: 16 april 2024
~~~
